sep
18
2017

Een middenveld dat burgerinitiatieven ondersteunt

Burgerinitiatief

Blog

Er gebeurt heel wat in onze samenleving. Mensen engageren zich, nemen initiatieven en zetten zich vanuit hun persoonlijke overtuiging met hart en ziel in. Enerzijds zie je de opkomst van heel wat doe-het-zelvers die hun tijd niet willen verdoen met vergaderen of onderhandelen. Zij willen vooral de handen uit de mouwen steken en de zaken onmiddellijk aanpakken. ‘A little less conversation, a little more action!’ is hun motto. De acties van Iedereen Gorilla kunnen we binnen deze trend vatten: het tekenen van fietspaden en fietsparkings waar dat nodig is, het innemen van publieke ruimte door tal van ludieke acties. Anderzijds heb je ook steeds meer mondige burgers of ‘expert-burgers’ die zich engageren vanuit hun eigen expertise of professionele achtergrond. Zij willen meedenken en betrokken worden bij bepaalde besluitvormingsprocessen. Initiatieven zoals Hart Boven Hard en Ringland kunnen hier zeker gesitueerd worden.

Veel van deze initiatieven maken het verschil en brengen waardevolle veranderingen teweeg. Toch blijven heel wat burgerinitiatieven onder de radar: ze zijn niet zichtbaar, hebben niet voldoende slagkracht of komen moeilijk en zelfs nooit van de grond. Wat is de rol van het middenveld? Kunnen bestaande middenveldorganisaties – waarvan velen zelf ooit gestart als burgerinitiatief – nieuwe burgerinitiatieven ondersteunen? En hoe kan die ondersteuning eruitzien?

Het bestaande middenveld

Wanneer we in deze bijdrage spreken over het middenveld, dan beperken we ons even tot middenveldorganisaties uit het sociaal-cultureel volwassenenwerk. Natuurlijk is het middenveld veel breder, maar de pistes die hier worden uitgetekend zijn vooral ontstaan binnen de context van dit type organisaties. Heel wat organisaties uit het sociaal-cultureel volwassenenwerk zijn ooit zelf ontstaan als burgerinitiatief: burgers engageerden zich voor bepaalde maatschappelijke kwesties en sloegen de handen in elkaar om iets te veranderen. Zoveel jaren later zijn heel wat van die initiatieven uitgegroeid tot professionele organisaties met een uitgebreid netwerk en breed bereik.

Heel wat organisaties uit het sociaal-cultureel volwassenenwerk zijn ooit zelf ontstaan als burgerinitiatief.

Toch heeft die professionalisering soms ook een negatieve kant: vele organisaties zijn geformaliseerd en vertonen een zekere mate van institutionalisering. Ze proberen burgers te betrekken bij hun verhaal, maar zijn soms de voeling kwijt met wat er aan de basis gebeurt. De maatschappelijke kwesties waar deze organisaties zoveel jaren geleden op in speelden, zijn veranderd. De nieuwe stroom aan burgerinitiatieven zijn vaak veel flexibeler en spelen gemakkelijker in op de maatschappelijke kwesties van vandaag. Het is niet ongewoon dat deze burgerinitiatieven de meer klassiekere organisaties voorbijsteken en hen een spiegel voorhouden, waardoor deze laatsten naar zichzelf gaan kijken en hun missie herdenken.

Concurrentie of kruisbestuiving?

Een positief verhaal dus? Of toch niet helemaal? Veel bestaande organisaties vrezen natuurlijk voor concurrentie op het middenveld. Toch biedt een kruisbestuiving ongelooflijk veel kansen om effectief maatschappelijke verandering te realiseren. Want heel wat burgerinitiatieven dragen ongetwijfeld bij aan de maatschappelijke missies van organisaties uit het middenveld. Transitie, duurzaamheid, solidariteit, de leefbaarheid van steden en gemeenten…

Heel wat burgerinitiatieven dragen bij aan de maatschappelijke missies van organisaties uit het middenveld.

Als organisaties burgerinitiatieven zien als een deel van de maatschappelijke verandering die zij willen realiseren, dan zou het een enorme meerwaarde zijn om die initiatieven te ondersteunen en zichtbaar te maken. Hoe moeten middenveldorganisaties en burgerinitiatieven zich dan verhouden ten aanzien van elkaar? Moeten de eersten hun deuren openstellen? Moeten ze de nieuwe stroom aan initiatieven in huis halen? Heel wat burgerinitiatieven zitten daar niet op te wachten. Hoe kunnen ze de krachten bundelen? We exploreren de kant van het bestaande middenveld: welke rol is er voor hen weggelegd en wat zijn mogelijke pistes om te ondersteunen?

Wat zijn burgerinitiatieven?

Wil je je als middenveldorganisatie verhouden tot burgerinitiatieven, dan is een belangrijke eerste stap om te gaan bepalen hoe je naar burgerinitiatieven kijkt en wat je wel en niet als burgerinitiatief beschouwt. In een recent artikel van Fleur Noy en Dirk Holemans – waarin burgerinitiatieven in Vlaanderen en Brussel in kaart worden gebracht – worden enkele interessante richtlijnen gebruikt om te bepalen of initiatieven al of niet thuishoren in hun inventaris. Enkele van de vragen die in het artikel gesteld worden, zouden ook gebruikt kunnen worden door organisaties om hun visie op burgerinitiatieven scherp te stellen:

  1. In welke mate is het initiatief gestart vanuit de burger? Sommige initiatieven worden geïnitieerd door de (lokale) overheid of zelfs door een marktspeler. Hoe sta je daar als organisatie tegenover?
  2. In welke mate hebben burgers een zeg in de vorm, de organisatie en de toekomst van het initiatief? Hoe denk je als organisatie bijvoorbeeld over het feit dat burgers over de hele lijn betrokken willen blijven? Of wat als zij slechts willen initiëren maar het achteraf willen loslaten of overlaten aan een andere speler?
  3. Een andere vraag is ook nog: Is het initiatief structureel opgezet en probeert het op de lange termijn resultaat te realiseren? Hoe kijk je naar éénmalige of zeer kortlopende initiatieven? Moeten initiatieven volgens jouw organisatie steeds verduurzaamd worden?

De hierboven geformuleerde vragen, kunnen je als organisatie alvast helpen om na te gaan wat nu wel of niet een burgerinitiatief is en of je het wil ondersteunen of niet. Het geeft je echter nog niet de mogelijkheid om een aanpak te definiëren, om je manier van ondersteunen te verfijnen en na te denken over welke rol je wil opnemen. We gaan daarom nog een stapje verder.

Verschillende ‘types’ burgerinitiatief

In wat volgt proberen we verschillende ‘types’ burgerinitiatief van elkaar te onderscheiden om vervolgens na te denken over verschillende ondersteuningsmogelijkheden. Laat ons even teruggrijpen naar de twee eerder vermeldde tendensen wat betreft participatie en maatschappelijke betrokkenheid: enerzijds de opkomst van doe-het-zelfvers en anderzijds de opkomst van mondige burgers of ‘expert-burgers’. Deze verschuivingen kunnen we uitzetten op een as gaande van zelf doen tot meebeslissen. Aan de ene kant van de as situeren we initiatieven waar men een voorkeur heeft voor het concrete, waar men dingen gedaan wil krijgen. Aan de andere kant van de as gaat het eerder over deelnemen aan en beïnvloeden van bepaalde besluitvormingsprocessen. Bij deze burgerinitiatieven ligt het accent voornamelijk op overleg en het nemen van beslissingen dan op de uitvoering van de ideeën of projecten.

Deze as combineren we met het gegeven dat er bij de huidige burgerinitiatieven een grote diversiteit aan organisatievormen bestaat: gaande van kortstondige ad hoc initiatieven tot langdurige engagementen en zelfs structurele organisatievormen. Op basis van deze twee assen komen we tot de volgende figuur:Foto: Verschillende 'types' burgerinitiatief

Verschillende types vragen om verschillende soorten ondersteuning

Dit schema biedt ons de mogelijkheid om verschillende types burgers of burgerinitiatieven van elkaar te onderscheiden. Het maakt het ook mogelijk om na te gaan wat die types nodig hebben aan ondersteuning en wat jij als middenveldorganisatie kan bieden. De verschillende types zijn: de doe-het-zelver, de bruggenbouwer, de casusexpert en de meer verweven expert.

1. DE DOE-HET-ZELVER

Zelf doen
Doe-het-zelvers zijn vaak zeer goed in het regelen en organiseren van dingen. Ze ontplooien activiteiten die snel en relatief kort kunnen worden verwezenlijkt. Vaak engageren doe-het-zelvers zich in kleinschalige projecten die nauw verbonden zijn met hun persoonlijke leven of hun directe leefomgeving: het sluit aan bij wat er op dat moment gaande is in het leven van de doe-het-zelver. De maatschappelijke urgentie is er wel, maar deze is niet altijd per se groot: soms gaat het gewoon om een leuk idee.

Ad hoc
De burgerinitiatieven van doe-het-zelvers hebben vaak geen formele structuur of formele taakverdeling. Het gaat om zeer informele en tijdelijke initiatieven, vaak gecentreerd rond één of twee personen. Een groepje van gelijkgestemden die elkaar doorgaans zeer goed kennen. Eens het project of initiatief gerealiseerd verschuift de aandacht van de initiatiefnemers weer naar andere zaken.

Voorbeelden
Typische voorbeelden van acties waar dit type burger op betrokken is, zijn: de Facebookgroep “Ik ga naar Calais en ik neem mee”, ludieke ingrepen in de publieke ruimte (bijvoorbeeld de kunstenaar Emmanuel Bayon die met rode verf en recuperatiemateriaal de straat ‘repareert’ en zaken onder de aandacht brengt), gemeenschapstuintjes die her en der oppoppen…

Hoe ondersteunen?
Net omdat de doe-het-zelver de zaken zelf wil realiseren, komt hij slechts sporadisch in contact met professionals uit bestaande organisaties of officiële instanties. Het gaat dan vaak om het aanvragen van vergunningen of toestemming. Toch kan je hen op verschillende manieren ondersteunen:

  • Ideeën van doe-het-zelvers zijn als zaadjes die wachten om geplant te worden. Als organisatie kan je een voedingsbodem bieden om deze ideeën te laten groeien en te helpen realiseren.
  • Doe-het-zelvers die reeds bezig zijn hun initiatieven te realiseren, geef je best carte blanche en vertrouwen om hun ding te doen. Wat extra exposure en zichtbaarheid kan voor hen vaak het verschil betekenen tussen doorgaan of verdwijnen.
  • Heel wat ideeën van doe-het-zelvers zijn interessant om verder te zetten. Het zijn vaak innovatieve en alternatieve antwoorden op complexe samenlevingsvraagstukken. De doe-het-zelver zelf ziet deze verderzetting echter niet altijd als zijn of haar taak. Vaak verschuift hun aandacht naar andere projecten en initiatieven en is dat misschien het moment om mee te zoeken naar andere spelers die het initiatief willen verderzetten.

Vormingplus Kempen experimenteerde alvast met het eerste idee. Met ‘Beleef de ruimte’ zochten ze een manier om diverse ideeën van burgers die de openbare ruimte in hun gemeente wilden reclaimen, om te zetten in concrete acties.

2. DE BRUGGENBOUWER

Zelf doen
Ook bruggenbouwers willen zoveel mogelijk zelf doen. Ook zij zijn geen vergader- of overlegtypes. Ze willen zoveel mogelijk praktisch zaken voor elkaar krijgen. Toch vind je hier vaak de netwerkers pur sang. Ze willen de zaken zeker niet alleen doen. Ze hebben veel contacten – ook met bestaande organisaties en (lokale) overheden – en gebruiken hun netwerk vaak functioneel om hun initiatieven te realiseren.

Duurzame organisatievorm
Ze engageren zich vaak langdurig en steken veel tijd in hun initiatieven. Gezien de wat grotere projecten, de langdurige betrokkenheid en de subsidiestromen die vaak op gang komen, is het handig om een meer formele organisatievorm op te zetten. Vaak ontstaan dit soort initiatieven uit doe-het-zelf initiatieven, maar omdat ze verdergezet worden, probeert men de structuur te verduurzamen.

Voorbeelden
Typische voorbeelden zijn straatfeesten, speelstraten, festivals, evenementen waar men ontmoeting en gemeenschapsvorming wil stimuleren. Maar ook initiatieven met een maatschappelijke gedrevenheid zoals CollectActif – een initiatief van enkele sans papiers die voedselarmoede trachtten te bestrijden door voedseloverschotten te recupereren en volkskeukens te organiseren – of Fris Gemixt – een groep enthousiaste jongeren en jongvolwassenen die initiatieven neemt rond diversiteit zoals bijvoorbeeld Divercity – kunnen we hier plaatsen.

Hoe ondersteunen?
Dit soort burgerinitiatieven wil zich graag verduurzamen en is op zoek om hun informele manier van werken te organiseren en te verbeteren. Bestaande middenveldorganisaties hebben hier heel wat ervaring en kunnen optreden als leverancier van kennis, expertise, logistieke middelen, zij kunnen hun netwerk beschikbaar stellen, mee middelen opsporen en genereren… of gewoon burgerinitiatieven samenbrengen.

Een mooi voorbeeld is de Burgerschool van Netwerk Bewust Verbruiken en Bond Beter Leefmilieu. Lokale burgerinitiatieven zoals autodeelgroepen, Repair Cafés, geefpleinen,… kunnen terecht bij de Burgerschool voor advies en ondersteuning: Hoe ontwerp je jouw dienst? Hoe bepaal je de doelgroep en hoe kan je deze het beste bereiken? Hoe betrek je vrijwilligers? Hoe houd je jouw activiteit financieel in stand? Met deze ondersteuning helpt de Burgerschool initiatieven verder op weg.

3. DE CASUSEXPERT

Meedenken en beslissen
De casusexpert wil vooral meedenken en -beslissen vanuit hun eigen expertise of professionele achtergrond. De ‘doenerige’ kant is niet zo hun ding. Ze willen meepraten en advies geven maar de uitvoering laten ze liever over aan professionals. Ze volgen de stappen van de politiek en de bureaucratie zo nauwgezet op dat ze hen vaak een stap voor zijn.

Ad hoc
Vaak is de oorzaak van dit type burgerinitiatief dan ook een bepaalde beleidsbeslissing waarvan de casusexpert meent dat dit negatieve gevolgen zal hebben voor zijn situatie of voor zijn omgeving. Het kan zijn dat men plots door een bepaalde beslissing zeer snel (ad hoc) expert wordt in een bepaald thema. Of het kan ook zijn dat men reeds expert is omdat men bijvoorbeeld de omgeving zeer goed kent waarin een beleidsbeslissing wordt genomen of omdat men vanuit zijn professionele achtergrond zeer veel expertise kan inbrengen. Het burgerinitiatief waar een casusexpert zich voor inzet kan zich zeer snel ontwikkelen, maar eens het probleem wordt opgelost verdwijnt dit soort initiatieven ook onmiddellijk. Verduurzamen heeft hier dan ook vaak geen zin.

Voorbeelden
Hier kunnen heel wat NIMBY-actiegroepen onder gebracht worden. Maar ook initiatieven die tegelijkertijd zoeken naar een alternatief. Denk bijvoorbeeld aan Daedalus – een actiegroep die strijd levert voor de leefkwaliteit rond de nationale luchthaven. Een ander bekend voorbeeld van het voorbije jaar is Wouter Deprez die zich heel snel ontpopte tot een casusexpert tijdens zijn protestactie tegen de plannen van het Limburgse transportbedrijf Essers om een waardevol natuurgebied te kappen.

Hoe ondersteunen?
Dit soort initiatieven ontstaat vaak zeer plots en de mensen die erbij betrokken geraken, hebben niet altijd veel ervaring in actievoeren, mobiliseren, lobbyen… . Het overkomt hen. Ondersteuning en het uitwisselen van ervaring met andere actiegroepen kan voor deze groepen zeer belangrijk zijn. Als bestaande middenveldorganisatie een platform aanbieden dat dit soort van uitwisseling faciliteert, kan een enorme meerwaarde bieden. Daarnaast wordt weleens gezegd dat al die NIMBY-actiegroepen zo negatief ingesteld zijn. Een andere rol zou kunnen zijn om dit soort actiegroepen in contact te brengen met typische doe-het-zelvers die graag zelf de handen uit de mouwen steken en werken aan een alternatief. Doe-het-zelvers zouden op hun beurt dan weer wat kunnen leren van het meer politiserend karakter van de casusexpert.

4. DE VERWEVEN EXPERT

Meedenken en beslissen
De verweven experten richten zich op de officiële instanties, de politiek en de bureaucratie. Hun strategie voor verandering is ervoor zorgen dat ze toegang krijgen tot besluitvormingsprocessen. Ze zijn vaak beter op de hoogte van politieke en bureaucratische procedures dan ambtenaren zelf en ze opereren zeer goed in vergadersettings en overlegcircuits. Ze hebben veel geduld en uithoudingsvermogen en hun betrokkenheid gaat vaak veel verder dan éénmalig te ageren tegen concrete beslissingen. Ze hebben doorheen de jaren een sterk netwerk opgebouwd met professionals, politici en journalisten en worden vaak als serieuze gesprekspartners beschouwd.

Duurzame organisatiestructuur
De burgerinitiatieven of organisaties waar dit type burger actief is, hebben vaak een formele structuur, soms met een formele taakverdeling (voorzitter, penningmeester, secretaris…). Het gaat vaak om wat we ‘schakelorganisaties’ zouden kunnen noemen: organisaties die een verbinding vormen tussen de leefwereld van burgers en de systeemwereld van de instituties. Het zijn collectieven waarin men onderling veel contact houdt, maar ook veel contact met de buitenwereld aangaat. Vaak hebben zij ook een adviesfunctie of zijn ze een belangrijke gesprekspartner voor de (lokale) overheden.

Voorbeelden
Heel wat wijkraden, bewonerscommissies kunnen hier gesitueerd worden. Maar ook Ringland en Hart Boven Hard misstaan hier niet.

Hoe ondersteunen?
Dit soort initiatieven is vaak zeer professioneel in hun aanpak en vraagt voornamelijk om wat we ‘supporters op afstand’ zouden kunnen noemen. Een van de belangrijkste zaken die je kan doen als organisatie is het onderschrijven van hun missie wanneer die samenstroomt met je eigen missie. Verspreid hun boodschap via je eigen kanalen. Je geeft dit soort initiatieven hierdoor nog meer legitimiteit, draagvlak en dus slagkracht.

Tot slot

Het onderscheiden van verschillende types burgerinitiatief kan bestaande organisaties helpen om hun aanpak of ondersteuning te differentiëren. Dat betekent echter niet dat je elk burgerinitiatief tot een bepaalde categorie kan of moet reduceren. Ook de voorbeelden hierboven zijn slechts richtinggevend en zijn zeker niet reducerend bedoeld. Wil je gaan voor een kruisbestuiving denk dan vooral na wat je te bieden hebt en waar je voor wil gaan.


Emilie Van Daele

Emilie Van Daele

Scroll to Top